Radikalet e lira dhe Antioksidantët

Posted on by Master

Nga pikëpamja kimike, antioksidantët janë molekula që kanë aftësi të ndalojnë oksidimin e molekulave të tjera. Reaksionet oksiduese mund të prodhojnë radikale të lira, të cilat hyjnë në reaksione zinxhir duke prishur strukturat molekulare të qelizës.
Nga pikëpamja fiziologjike, antioksidantët janë lëndë që mbrojnë qelizën nga radikalet e lira dhe substanca të tjera të prodhuara gjatë disa gjendjeve patologjike, ndikimeve nga ambienti rrethues si ndotjet, rrezatimet, apo helmimeve të ndryshme si pasojë e konsumimit të substancave narkotike, duhanit, etj.

Radikalet e lira

Organizmi ynë egziston vetëm në sajë të marrjes dhe përpunimit të lëndëve ushqyese, si yndyrat, karbohidratet, mikroelementët, proteinat, etj. për t’u përkthyer më pas në energji. Përpunimi i këtyre lëndëve kryhet në bazë të reaksioneve kimike dhe tërësia e reaksioneve kimike në organizmin e njeriut quhet metabolizëm. Por jo të gjitha mbetjet si rezultat I reaksioneve metabolike janë të dobishme. Një pjesë prej tyre me efekte të njohura të dëmshme janë radikalet e lira. Nga pikëpamja kimike, radikalet e lira janë molekula, të cilat kanë elektrone të paçiftëzuara. Si të tilla, ato kanë veti mjaft reaktive dhe tentojnë të hyjnë në veprim me molekulat e strukturave qelizore duke u ndryshuar atyre strukturën dhe njëkohësisht vetitë dhe funksionet. Kështu, radikalet e lira dëmtojnë membranat qelizore, shkatërrojnë molekulat e ADN-së dhe në këtë mënyrë shkaktojnë plakjen fiziologjike të qelizave dhe për pasojë të gjithë organizmit në tërësi. Përveç reaksioneve metabolike, radikalet e lira përftohen edhe nga hyrja në organizëm e substancave helmuese, si nikotina, narkotikët, rrezatimet ultraviolet, etj.
Çfarë patologjish shkaktojnë ato? Shumë studiues të tyre besojnë se radikalet e lira shkaktojnë një numër të konsiderueshëm sëmundjesh kronike, si: arteriosklerozën, kanceret dhe artritet. Gjithashtu, radikalet e lira dëmtojnë sistemin imunitar duke u kthyer në faktorë risku për infeksionet e ndryshme, patologjitë virusale, etj. Radikalet e lira duke u përqëndruan në disa organe jetësore bëhen shkak për disa sëmundje të rënda si në zemër, mushkëri dhe mëlçi. Ato gjithashtu janë shkaktarët kryesorë të sëmundjes së kancerit.

Antioksidantët

Por si arrin organizmi ynë të mbrohet prej radikaleve të lira? Mbrojtja e organizmit nga radikalet e lira arrihet nëpërmjet disa lëndëve që prodhohen nga vetë organizmi, të quajtura antioksidantë. Antioksidantët janë lëndë që mbrojnë qelizat dhe kodin gjenetik, AND-në, nga oksidimi i molekulave qelizore, të cilat mund të prodhojnë radikale të lira që nga ana e tyre futen në reaksione zinxhir dhe ndryshojnë strukturat e molekulave dhe sjellin vdekjen qelizore. Ato hyjnë në reaksion kimik me substancat oksiduese duke oksiduar veten dhe shpëtuar në këtë mënyrë qelizën dhe AND-në. Veprimin oksidues dhe mbrojtjen nga oksidimi mund ta provojmë lehtësisht nëpërmjet një eksperimenti të thjeshtë. Nëse një mollë e presim në feta, ajo pas një kohe të shkurtër merr një ngjyrë kafe. Kjo ndodh për shkak të procesit të oksidimit. Qelizat e mollës kanë filluar të oksidohen në momentin që ato bien në kontakt me oksigjenin.
Nëse mbi fetat e sapoprera të mollës shtrydhim lëng limoni, ato marrin ngjyrën kafe më ngadalë. Në këtë rast, lëngu i limonit ka vepruar si antioksidues, duke parandaluar oksidimin e qelizave të mollës.

Klasifikimi i Grupeve me veti Antioksiduese

Grupet më të mëdha të antioksidantëve janë beta-karotenet, vitamina C, vitamina E, zinku dhe seleni. Ne mund t’i gjejmë ato në frutat dhe perimet me ngjyra të theksuara të tilla si: ngjyra vjollcë, e kuqe, portokalli dhe të verdha. Zinku dhe seleni gjenden me shumicë edhe në ushqimet shtazore. Përfitimet më të mëdha të antioksidantëve janë atëherë kur ushqimet bimore konsumohen të freskëta, ose gjysëm të gatuara.
Sipas grupeve me veti antioksiduese ushqimet klasifikohen si vijon:

Beta-karoteni dhe Karotenoidet e tjera

Efektet terapeutike: Beta-karoteni është provitaminë e vitaminës A, që do të thotë se nëpërmjet saj organizmi e prodhon vitaminën A, sipas nevojave të tij në mëlçi dhe në traktin gastrointestinal. Vitamina A ndikon në mjekimin e shumë sëmundjeve të syrit dhe në infeksionet e rrugëve të frymëmarrjes. Ajo është një mjet i mirë për një lëkurë, flokë dhe dhëmbë të shëndetshëm. Karotenoidet mbrojnë sytë dhe lëkurën nga veprimi i dëmshëm i diellit. Me një hulumtim është treguar që konsumimi i beta karotenit, i cili është një nga karotenoidet e shumta, redukton rrezikun nga degjenerimi makular, shkaktari kryesor i verbimit.
Në disa hulumtime të bëra në Amerikë, që zgjaten mbi dhjetë vjet, ka rezultuar se në grupet e kontrollit që vazhdimisht kanë marrë beta-karoten, numri i meshkujve me sëmundje të zemrës apo të prostatës, ka qënë shumë herë më i vogël në krahasim me ata të grupit që nuk kanë përdorur beta-karoten. Japonezët dhe Norvegjezët, të cilët konsumojnë shumë ushqime të pasura me beta-karoten, sëmuren shumë rrallë nga kanceri në mushkëri, gji, prostatë, apo në zorren e trashë.

Ushqimet e pasura me karotenoide. Ushqimet më të pasura me karotenoide janë:

  • Frutat:  Rrushi i kuq, kumbulla, shega, manaferra, shalqiri, pjeshka, nektarina, kajsia, pjepri, mangoja, asparagusi, boronica, luleshtrydhja, avokado, ftoi, banania, etj.
  • Perimet: Domatja, çikorja, panxhari, karrota, rrepa, spinaqi, speca, brokoli, lakra jeshile, spinaqi, patatja e ëmbël, kungulli, etj.
  • Drithërat: Misri.

Sasia ditore e rekomanduar: Sipas Institutit Amerikan të Mjekësisë, organizmi ynë ka nevojë ditore për 3 deri 6 mg beta-karoten. Nëse e marrim këtë sasi, organizmi është i ruajtur nga një sërë sëmundjesh kronike. Nëse organizmi nuk arrin të marrë këtë sasi, mungesa kjo kthehet në një faktor risku për sëmundjet kardiovaskulare kanceret, sistemin imunitar, etj.

Vitamina C

Efektet terapeutike: Vitamina C, veç të tjerash, e përforcon sistemin imunitar, rrit rezistencën ndaj sëmundjeve ngjitëse duke parandaluar ftohjet dhe gripin, shton prodhimin e interferonit dhe përmirëson mbrojtjen kundër lëndëve kancerogjene dhe mbron ADN-në. Kjo vitaminë mundëson mbrojtjen kundër stresit, ndihmon në absorbimin e hekurit, zvogëlon dhimbjen dhe kontrollon gjakrrjedhjen si dhe simptomat e shkaktuara nga niveli i ulët i kalciumit dhe mbron enët e gjakut duke reduktuar rrezikun nga sëmundjet e zemrës dhe sulmit në tru. Po ashtu, vitamina C ndihmon organizmin që në mënyrë më efikase të përdorë vitaminën E.

Ushqimet e pasura me vitaminë C. Ushqimet më të pasura me vitaminë C janë:

  • Frutat:  (Kryesisht në frutat e tharta) Ananasi, kumbulla manaferra, pjepri, nektarina, luleshtrydhja, kivi, mangoja,
  • Perimet: Brokoli, speci, domatja, lulelakra, lakra jeshile, patatja e ëmbël, etj.
  • Bishtajat: Bizelja.
  • Agrumet: Limoni, portokallja, qitroja, mandarina.

Sasia ditore e rekomanduar: Sasia ditore e rekomanduar nga Instituti Amerikan i Mjekësisë është 90 mg për meshkuj, dhe 75 mg për femrat; Për shkak të riskut të shtuar, duhanpirësit duhet të marrin vitaminë C ekstra: 125 mg. për meshkuj dhe 110 mg. për femrat.

Vitamina E

Efektet terapeutike: Vitamina E, rregullon oksidimin e vitaminës A, të vitaminës C dhe të selenit, kështu që këto veprojnë në organizëm për një kohë më të gjatë. Hulumtimet e bëra në Kanada flasin se shfaqja e kataraktit është 50% më e vogël te personat që kanë marrë doza të konsiderueshme të vitaminës C dhe E.

Në bazë të hulumtimeve të bëra, vitamina E mbron nga sëmundjet e zemrës, forcon imunitetin dhe pengon dëmtimin e qelizave që çojnë në plakje të lëkurës, krijimin e rrudhave e deri në krijimin e kancerit; ndikon në shtimin e aftësisë seksuale, përforcon sistemin imunologjik dhe mbron membranat qelizore nga dëmtimet e ndryshme. Vitamina E është vazodilatator dhe antikoagulant i mrekullueshëm si dhe mjet i mirë për uljen e tensionit të lartë. Te pacientët që vuajnë nga Parkinsoni ajo pakëson shfaqjen e dridhjeve, lehtëson paralizën dhe humbjen e drejtpeshimit.

Ushqimet e pasura me vitaminë E: Ushqimet më të pasura me vitaminë E janë:

  • Frutat: Mangoja, avokadoja, arra, lajthia, bajamja, kikiriku, etj.
  • Perimet: Karota, brokoli, rrepa, speci i kuq, kungulli, spinaqi, etj.
  • Farat: Farat e lulediellit, mustarda, etj.

Sasia ditore e rekomanduar: Sasia ditore e rekomanduar është  15 mg si për meshkujt, ashtu edhe për femrat. 

Zinku

Efektet terapeutike: Zinku është një mineral mjaft i rëndësishëm për rritjen dhe funksionet imunitare. Ai është përgjegjës për dyfishimin e qelizave. Mungesa e zinkut gjatë shtatzënisë shoqërohet me peshë të ulët të fëmijës në lindje.
Ushqimet e pasura me zink: Përgjithësisht zinku gjendet në ushqimet me sasi të lartë proteine, si mishi dhe peshku. Zinku që gjendet në ushqimet me prejardhje bimore tretet me vështirësi.

  • Ushqimet bimore: Fasule, drithërat, arra, farat e kungullit, etj.
  • Ushqimet shtazore: Mishi i kuq, peshku, shpezët, frutat e detit, qumështi dhe nënproduktet e tij, etj.

Sasia ditore e rekomanduar: Sasia  ditore e rekomanduar e zinkut është 11 mg për meshkujt dhe 8 mg. për femrat. Nëse ju jeni 100% vegjetarian, duhet të shtoni në dietën tuaj dyfishin e ushqimeve që përmbajnë zink në raport me një dietë të pakufizuar. Kjo pasi organizmi nuk arrin të absorbojë të  gjithë zinkun në dietat me bazë bimore.

Seleni

Efektet terapeutike: Seleni pengon apo ngadalëson plakjen e qelizave. Në mënyrë të ngjashme me antioksidantët e tjerë, edhe ai neutralizon radikalet e lira. Të përdorura bashkë, ato kanë një efekt shumë më të madh, ndaj edhe quhen komponentë sinergjikë. Seleni qetëson valët e ngrohta dhe ndjenjën e rëndë te gratë, që shfaqen në periudhën e menopauzës.
Sipas rezultateve të një hulumtimi britanik, i cili është kryer në 23.500 të testuar të moshës prej 40 deri 74 vjeç, konsumimi i ushqimit me antioksidantë të pasur, siç është seleni, vitamina C dhe vitamina E, mund të reduktojnë rrezikun nga kanceri i pankreasit deri 67 për qind.
Shumë sëmundje të zemrës që u konstatuan në rajonin Kashen të Kinës, ishin të shkaktuara nga mungesa e selenit. Prandaj kjo sëmundje u quajt sëmundja Kashen. Toka e Zelandës së Re është e varfër me selen, prandaj atje bagëtia e trashë vuan nga dobësia e muskulit të zemrës. Kjo mungesë, plotësohet duke importuar drithëra nga Australia.

Ushqimet e pasura me selen:

  • Ushqimet bimore: Arrat braziliane, drithërat, brokoli, fasulja, farat e kungullit, etj.
  • Ushqimet shtazore: Peshku ton, karkalecat e detit, mishi i viçit, mishi i shpezëve, etj.

Sasia ditore e rekomanduar: Sasia ditore e rekomanduar është  55 mikrogramë si për meshkujt, ashtu edhe për femrat.
Antioksidantët e mësipërm janë themelorë për një shëndet të plotë. Megjithatë, që organizmi të gëzojë një mirëqënie të përgjithshme dhe të qëndrueshme, duhet të marrë edhe një sërë antioksidantësh të tjerë, të cilët së bashku me antioksidantët kryesorë sigurojnë ruajtjen dhe qëndrueshmërinë e organizmit. Disa prej lëndëve antioksiduese të tjera janë:

Kuercetina

Kuercetina është një antioksidues që gjendet tek mollët, qepët, çajrat dhe ushqime të tjera. Ajo mbron sistemin imunitar duke luftuar inflamacionet dhe besohet se parandalon alergjitë.

Luteolina

Luteolina është një lloj flavonoidi që gjendet me shumicë tek selinoja dhe specat jeshile. Ajo gjithashtu lufton inflamacionin. Një studim i bërë për këtë antioksidues, rezultoi se luteolina mund të ndihmojë në sëmundjet e demencës së trurit, si Alzheimeri.

Katekinsi

Katekinsi është një lloj flavonoidi që gjendet në çajra. Ai mund të ndihmojë për të zvogëluar rrezikun e sëmundjeve të zemrës, kancerit dhe sëmundjes Alzheimer.

Izocianatet

Këto antioksidante kanë fuqi të madhe në parandalimin e formimit të qelizave të kancerit. Edhe pse shkencëtarët ende nuk kanë përcaktuar dozën e rekomanduar ditore të izocianateve, me një hulumtim është përcaktuar që konsumimi i rregullt redukton rrezikun nga formimi i kancerit të fshikëzës së urinës për afro 30 për qind. Burimet më të mira të izocianateve janë brokoli, lakra e Brukselit dhe lulelakra.

Polifenolet

Polifenolet janë aq të fuqishme saqë reduktojnë rrezikun nga humbja e kujtesës dhe çrregullimeve degjenerative siç janë dementia ose sëmundja e Alzheimerit. Me një hulumtim është përcaktuar që reduktojnë nivelin e dy llojeve të baktereve që shkaktojnë sëmundjen e mishit të dhëmbëve. Megjithatë, shkencëtarët nuk kanë përcaktuar dozën e rekomanduar ditore të polifenoleve. Burimet më të mira të polifenoleve janë çokollata e zezë, çaji dhe kafeja.

Koenzima Q10

Ka rezultuar e efektshme në parandalimin e migrenës dhe ruajtjen qelizave të trurit. Ky antioksidant i fuqishëm redukton tensionin e gjakut dhe është i shkëlqyeshëm për shëndetin dhe pamjen e lëkurës. Burimet më të mira janë mishi i payndyrshëm i lopës, gjoksi i pulës dhe të gjitha llojet e peshkut.

Duke i vlerësuar në kompleks për përmbajtjen e antioksidantëve në sasi dhe shumllojshmëri, ushqimet më të pasura me antioksidantë janë: Kumbullat e thata, molla, rrushi i thatë, manaferrat, kumbullat e freskëta, rrushi i kuq, lakra jeshile, qepa, patëllxhani, bathët, peshku, frutat e detit, mishi i kuq, mishi i shpezëve, etj.

Referencat
US National Library of Medicine; web:www.nlm.nih.gov
National Institutes of Health; web: www.nih.gov